ГЛАВА ОДИННАДЦАТАЯ


[1] Directorium vitae nobilium // Dionysii Opera. XXXVII. P. 550; XXXVIII. P. 358.

[2] Don Juan. C. 11, 76-80. Эту тему вообще затрагивают: Becker C.H. Ubi sunt qui ante nos in mundo fuere (Aufsatze Ernst Kuhn zum 7.11.1916 gewidmet. S. 87-105; ср.: Beiblatt z. Anglia, 1917. 28. S. 362); Gilson E. Essais d'art et de philosophie. 1932.

[3] Bemardi Morlanensis De contemptu mundi / Ed. Th. Wright. The anglolatin satirical poets and epigrammatists of the twelfth century (Rerum Britannicarum medii aevi scriptores). L., 1872. 2 vol. II. P. 37. В цитируемом издании в третьей строке стихотворения стоит "orbita viribus inscita", что лишено всякого смысла; чтение "incita" улучшает размер, придает строке смысл: "словно колесо, с силой приведенное в движение". Этим исправлением я обязан д-ру Хансу Паре из Берлина.

[4] Ранее приписывалось Бернарду Клервоскому; некоторыми принималось за сочинение Вальтера Мапа; ср.: Daniel H.L. Thesaurus hymnologicus. Lipsiae, 1841-1856. IV. S. 288; II. S. 379.

[5] Deschamps. III. № 330, 345, 368, 399; Gerson. Sermo. III. De defunctis // Opera. III. P. 1568; Dion. Cart. De quattuor hominum novissimis // Opera. XLI. P. 511; Chastellain. VI. P. 52, где встречается стихотворение под названием Le Pas de la Mort [Поступь Смерти]; в самом тексте оно фигурирует под названием Miroir de Mort. Стихотворение Pas de la Mort имеется у Пьера Мишо (ed. Jules Petit) // Soc. des Bibliopiles de Belgique, 1869), в нем он касается Pas d'armes y Fontaine des plours [Фонтана слез], где пребывает Dame Mort [Госпожа Смерть].

[6] Villon / Ed. Longion. P. 33.

[7] Ibid. P. 34.

[8] Male E. L'Art religieux la fin du moyen age. P., 1908. P. 376. Со всей главой в целом ср. также: Doring-Hirsch E. Tod und Jenseits im Spatmittelalter. Studien zur Geschichte der Wirtschaft und Geisteskultur / Herausg. v. R. Hapke. B., 1927.

[9] Odoni Cluniensis Collationum Hb. III // Migne J. P. Patrologiae cursus completus. Series latina. CXXXIII. Col. 556. Этот мотив и его разработка восходят к рассуждению Иоанна Златоуста о женщинах и о красоте (Opera / Ed. B. de Montfaucon. P., 1735. XII. P. 523).

[10] Innocentius III. De contemptu mundi sive de miseria conditionis humanae libri tres // Migne J. P. Op. cit. CCXVII. Col. 702.

[11] Ibid. Col. 713.

[12] ?uvres du roi Rene / Ed. Quatrebarbes. I. P. CI. После 5-й и 8-й строк по одному стиху здесь, вероятно, отсутствует; "menu vair" [горностай] могло бы рифмоваться с "mange des vers" [снедь червей, прах].

[13] Olivier de la Marche. Le parement et triumphe de dames (P., 1520, Michel le Noir).

[14] Ibid.

[15] Villon. Testament, vs. 453 ff. / Ed. Longnon. P. 39.

[16] Molinet. Faictz et dictz. Fol. 4, fol. 42 v.

[17] О процессе беатификации Петра Люксембургского, 1390, см.: Acta sanctorum. Jul. I. P. 562. Ср. постоянное поновление воска на телах английских королей и их родичей: Rymer. Foedera. VII. P. 361, 433; HI. P. 3, 140, 168 etc.

[18] Les Grandes chroniques de France / Ed. Paulin Paris. P., 1836-1838. 6 vol. VI. P. 334.

[19] См. обстоятельное исследование: Schafer D. Mittelalterlicher Brauch bei der Uberfuhrung von Leichen // Sitzungsberichte der preu?ischen Akademie der. Wissenschaften. 1920. S. 478-498.

[20] Lefevre de S. Remy. l. P. 260, где вместо "Oxford" следует читать "Suffolk".

[21] Juvenal des Ursins. P. 567; Journal d'un bourgeois. P. 237, 307, 671.

[22] См. об этом: Burdach K. Der Ackermann aus Bohmen. S. 243-249 (Von Mittelalter zur Reformation. III, 1. 1917). Совершенно не прав A. Laborde. Origine de la representation de la Mort chevauchant un b?uf (Comptes rendus de l'Acad. des inscr. et belles lettres. 1923. P. 100-113), который объясняет это представление, выводя его из стихотворения Пьера Мишо La Danse aux aveugles [Танец слепцов], тогда как на самом деле оно встречается уже в Амьенском миссале 1323 г. (Кор. библ. в Гааге) и в Ackermann (ок. 1400 г.).

[23] Из обширной литературы на эту тему см.: Huet G. Notes d'histoire litteraire, III. Le Moyen Age, 1918. XX. P. 148; Stammler W. Die Totentanze. Leipzig, 1922.

[24] Обо всем этом см. также: Male E. L'Art religieux a la fin du moyen-age. II, 2: La Mort.

[25] Laborde. Ducs de Bourgogne. II, 1. P. 393.

[26] Несколько репродукций см.: Male E. Op. cit.; Gazette des beaux arts. 1918. Avril-juin. P. 167.

[27] Из исследований (Huet. Op. cit.) становится очевидно, что хоровод мертвецов является тем исходным мотивом, к которому в Totentanz [Пляске мертвых] безотчетно обращается Гете.

[28] Прежде ее ошибочно относили к значительно более раннему времени (ок. 1350 г.). Ср.: Ticknor G. Geschichte der schonen Literatur in Spanien (первоначально по-англ.). Leipzig, 1867. I. S. 77; Н. S. 598; Grober. Grundri? II, 1. S. 1180; II, 2. S. 428.

[29] ?uvres du roi Rene, I. P. CLII.

[30] Chastellain. Le pas de la mort. VI. P. 59.

[31] Ср.: Innocentius III. De contemptu mundi. Н. Сар. 42; Dion. Cart. De quatuor hominum novissimis // Opera. XLI. P. 496. См. прим. 5 к гл. XI.

[32] ?uvres. VI. P. 49.

[33] Chastellain. ?uvres. VI. P. 60.

[34] Villon. Testament. XLI, vs. 321-328 / Ed. Longnon. P. 33.

[35] Champion. Villon. I. P. 303.

[36] Male E. Op. cit. P. 389.

[37] Leroux de Lincy. Livre des legendes. P. 95.

[38] Подобную галерею, полную черепов и берцовых костей, еще и сейчас можно видеть в относящемся к XVII в. приделе церкви в Трегастеле в Бретани.

[39] Le livre des faits etc. P. 184.

[40] Journal d'un bourgeois. I. P. 233-234, 276, 392. Кроме того, см.: Champion. Villon. I. P. 306.

[41] A. de la Salle. Le reconfort de Madame du Fresne / Ed. J. Neve. P., 1903.